ภาษาถิ่น คือ ภาษาที่แปรไปตามถิ่นที่อยู่ของผู้พูด ภาษาไทยแบ่งเป็นภาษาถิ่นหลัก ๆ ได้ 4 ภาษา คือ ภาษาไทยถิ่นเหนือ ภาษาไทยถิ่นกลาง ภาษาไทยถิ่นอีสาน และภาษาไทยถิ่นใต้ ชื่อที่ใช้เรียกภาษาไทยถิ่นหลักมาจากภูมิภาคที่ภาษาไทยถิ่นเหล่านี้ใช้พูดกัน ภาษาไทยถิ่นหลักทั้งสี่ แตกต่างจากกันทั้งทางด้านเสียงและคำศัพท์ ในบางกรณีมีความแตกต่างทางด้านโครงสร้างประโยคด้วย ภายในภาษาไทยถิ่นหลักแต่ละภาษายังมีการแปรตามถิ่นที่อยู่ของผู้พูดในระดับจังหวัด อำเภอ และแม้แต่ตำบล ความหลากหลายดังกล่าวเป็นมรดกทางวัฒนธรรมที่สำคัญยิ่งของประเทศไทย การศึกษาการแปรของคำศัพท์ในภาษาไทยถิ่นมีมานาน เริ่มด้วยการทำพจนานุกรมภาษาถิ่น ตามมาด้วยการรวบรวมรายการคำศัพท์ที่ใช้โดยผู้บอกภาษา 1 คนใน 1 จังหวัด ในวิทยานิพนธ์ที่ศึกษาภาษาไทยถิ่นรุ่นแรก ๆ ตั้งแต่ปี พ.ศ. 2520 เป็นต้นมามีงานวิจัยประเภท “ภูมิศาสตร์คำศัพท์” เกิดขึ้นหลายเรื่อง งานเหล่านี้เก็บข้อมูลในพื้นที่บริเวณกว้าง แล้วนำมาแสดงการกระจายและการแบ่งเขตการใช้คำศัพท์ด้วยแผนที่ ส่วนใหญ่ศึกษาในระดับจังหวัดและกลุ่มจังหวัด มีงานที่ครอบคลุมพื้นที่ทั่วประเทศอยู่เพียง 1-2 โครงการ เมื่อสำนักงานคณะกรรมการวัฒนธรรมแห่งชาติ (สวช.) ดิดต่อผู้วิจัยในโครงการนี้ให้ช่วยสร้างเครื่องมือสำหรับใช้ในโครงการทดสอบเครือข่ายทางวัฒนธรรม ผู้วิจัยจึงสร้างแบบสอบถามด้านคำศัพท์ภาษาไทยถิ่นขึ้น โดยคัดเลือกหน่วยอรรถ หรือ หน่วยความหมาย ที่มีการแบ่งเขตศัพท์ที่น่าสนใจในผลงานวิจัยในอดีต รวมหน่วยอรรถที่คัดเลือกมาใช้ในแบบสอบถามชุดนี้ 170 หน่วยอรรถ สำนักงานคณะกรรมการวัฒนธรรมแห่งชาติได้จัดส่งแบบสอบถามผ่านทางสภาวัฒนธรรมจังหวัดไปสู่ทุกตำบล (ยกเว้นเขตในกรุงเทพมหานคร) และรวบรวมกลับมาผ่านทางเครือข่ายเดียวกัน ผู้ตอบแบบสอบถาม ได้แก่ ผู้อำนวยการโรงเรียนหรือครูในแต่ละตำบล หลังจากที่ สวช. ได้ใช้แบบสอบถามตามวัตถุประสงค์หลักเสร็จสิ้นแล้ว ผู้วิจัยได้รับการสนับสนุนด้านงบประมาณจาก สวช. ให้นำแบบสอบถามที่ได้รับคืนมาวิเคราะห์เพื่อสร้างแผนที่ภูมิศาสตร์คำศัพท์ขึ้น ผู้วิจัยได้ส่งแบบสอบถามชุดเดิมทางไปรษณีย์ไปเก็บข้อมูลเพิ่มเติมจากตำบลที่ยังขาดข้อมูล ในที่สุดงานวิจัยนี้ได้แบบสอบถามกลับคืนมาทั้งสิ้นประมาณร้อยละ 88 จากตำบลทั่วประเทศซึ่งมีอยู่ในขณะนั้น 7,226 ตำบล ใช้เวลาเก็บข้อมูลประมาณ 1 ปี ระหว่าง พ.ศ. 2545-2546 ขั้นตอนการดำเนินงานประกอบด้วยการสร้างฐานข้อมูลคำศัพท์ภาษาไทยถิ่นและการแสดงผลด้วยแผนที่โดยใช้เทคนิคของระบบสารสนเทศภูมิศาสตร์ แผนที่ 1 แผ่นแสดงคำศัพท์ที่เก็บข้อมูลมาได้ในแต่ละหน่วยอรรถ ในการนำผลมาแสดงขั้นสุดท้าย คณะผู้วิจัยได้คัดเลือกเฉพาะคำศัพท์ที่ปรากฏมากกว่าร้อยละ 2 ของตำบลที่ได้ข้อมูลมาทั้งหมดมาแสดงบนแผนที่ ทั้งนี้มีข้อยกเว้นคือ จะนำคำศัพท์จำนวนหนึ่งที่ปรากฏน้อยกว่าร้อยละ 2 แต่มีการเกาะกลุ่มอย่างน่าสนใจมาแสดงไว้ด้วย นอกจากนี้ยังสร้างแผนที่เพื่อแสดงการกระจายของคำศัพท์แต่ละคำ พร้อมทั้งแสดงอัตราการปรากฏในรูปตารางซึ่งได้นำเสนอเสียงของแต่ละคำด้วยสัทอักษรไว้ด้วย